Ochrona dóbr kultury w czasach współczesnych należy do podstawowych obowiązków każdego państwa i jego obywateli. Charakter i zakres obowiązków w dziedzinie ochrony zabytków określają odpowiednie normy prawne. Treść tych norm (ustaw, rozporządzeń, przepisów itp.) w każdym państwie jest wypracowana indywidualnie w zależności od lokalnych warunków, potrzeb i tradycji. Głównym celem wprowadzanych norm prawnych jest zapobieganie niszczeniu zabytków, określanie sposobu ich właściwego użytkowania oraz stworzenie podstaw dla ich trwałej ochrony.
W Polsce do XIX wieku włącznie opieka prawna nad dziełami sztuki nie istniała. W okresie rozbiorów państwa zaborcze nie interesowały się losami spuścizny kultury polskiej i nie troszczyły się o jej zachowanie. Jedynie polskie organizacje społeczne i naukowe podejmowały akcje opiekuńcze, przy czym w zależności od nastawienia politycznego władz opieka przyjmowała formy bardziej lub mniej skuteczne.
Najwcześniej, bo już na początku 1800 r., rozpoczęło działalność Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie. Towarzystwo to po powstaniu styczniowym zostało rozwiązane, tym niemniej położyło ono duże zasługi w dziedzinie budzenia patriotycznej postawy w stosunku do zabytków i dało impuls do powstania podobnych towarzystw naukowych w zaborze pruskim i austriackim.
Po powstaniu w 1863 r. działalność warszawskiego środowiska na długie lata została ograniczona. Dopiero w 1908 r. powołano z inicjatywy architektów i historyków Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, które prowadziło szeroką działalność do 1918 r. współpracując z Krakowską Komisją Historii Sztuki Akademii Umiejętności i Krakowskim Towarzystwem Opieki nad Zabytkami Sztuki i Kultury. Szczególnie cenne opracowania Warszawskiego Towarzystwa dotyczyły racjonalnej i naukowej konserwacji oraz inwentaryzacji zabytków („3).
Najbardziej aktywną działalność w czasach zaboru rozwinęły instytucje naukowe i społeczne w Małopolsce. W zakresie ochrony zabytków cenny wkład wniosła Akademia Umiejętności kreowana w 1873 r. W Krakowie oraz Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej i Wschodniej. Już w 1890 r. na I Zjeździe Historyków Polskich we Lwowie wysunięto koncepcję reformy ustawodawczej w zakresie prawa i władzy wykonywanej w dziedzinie ochrony zabytków. Również z inicjatywy obu galicyjskich instytucji pod przewodnictwem Stanisława Tomkowicza został zwołany Pierwszy Zjazd Miłośników Ojczystych Zabytków Sztuki i Historii w 1911 r. w Krakowie. Na tym zjeździe poza zagadnieniami dotyczącymi teorii i praktyki konserwatorskiej ustalono, że na obszarach znajdujących się pod zaborami opieka nad zabytkami należy do społeczeństwa polskiego.
W zakresie krystalizowania się podstaw prawnych i społecznych ochrony i konserwacji zabytków działało wielu uczonych, badaczy i konserwatorów, wśród których czołową rolę odegrał Włodzimierz Demetrykiewicz (1859—1937), prawnik, historyk sztuki, archeolog, profesor UJ, który na temat omawianych zagadnień pozostawił szereg rozpraw i publikacji.
Przedstawiona w ogromnym skrócie społeczna i patriotyczna działalność różnych organizacji nie uzyskała pełnowartościowych rezultatów do 1918 r. Dopiero po odzyskaniu niepodległości głoszone idee i tezy znalazły odbicie w Dekrecie Rady Regencyjnej z dnia 31 października 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, a później w Rozporządzeniu Prezydenta z r. 1928, które zmienione i uzupełnione ukazało się w postaci ustawy w 1933 r. Te akty prawne wraz z innymi ogólnymi lub szczegółowymi przypisami, obowiązywały, wyłączając okres okupacji hitlerowskiej, do 1962 r.