Architektura Włoch – Późny Renesans i Manieryzm
Ozdobne fasady, charakterystyczne dla Renesansu weneckiego, były w dużym stopniu powielane w całych północnych Włoszech, szczególnie we wczesnych projektach Donata Bramante (1444-1514) w Mediolanie. Obejmują one: kościół San Satiro. w który genialnie wcielona została kaplica z IX wieku, a brak przestrzeni na budowę apsydy zrekompensowano stwarzając przekonywającą iluzję jej istnienia; wschodnią część Santa Maria delle Grazie na planie centralnym, która całkowicie deklasuje gotycką nawę oraz serię krużganków dla Sant’Ambrogio.
Po zajęciu miasta przez Francuzów w 1499 roku. Bramante salwował się ucieczką do Rzymu, gdzie jego zapał szczęśliwie zbiegł się z pragnieniem władz papieskich, by przebudować miasto w stylu godnym jego dawnej cesarskiej świetności — tak zrodził się późny Renesans w architekturze. Jądrem przebudowy było zburzenie bazyliki św. Piotra z IV wieku i zastąpienie jej olbrzymim nowym kościołem. Bramante dostarczył projektu, w którym idea planu centralnego znalazła swą kulminację — krzyż grecki z czterema mniejszymi krzyżami greckimi w jego ramionach. Realizacja projektu zajęła dobrze ponad sto lat. w którym to okresie plan 8ramantego znieniono nie do poznania, pozostały tylko filary kopuły. Zachowanym arcydziełem Bramantego w Rzymie jest maleńka Tempietto San Piętro in Montorio. której świetność po wielokroć przerasta jej rozmiar.
Pozycję wiodącego architekta w Rzymie przejął po Bramantem Rafael (1483-1520). Jego działalność malarska pozostawiała mu na to niewiele czasu, lecz jego nieliczne budowle miały wywrzeć niezwykle silny wpływ. W kaplicy Chigi znajdującej się w kościele Santa Maria del Popolo zaowocowało jego zainteresowanie świątyniami na planie centralnym, po raz pierwszy ujawnione na obrazie Zaślubiny NMP (obecnie w Brera). Kaplica jest celowo odseparowana od kościoła i bogato zdobiona statuami, płaskorzeźbami w brązie, obrazami, marmurem i mozaikami; ten przepych odzwierciedla zasobność mecenasa, papieskiego bankiera. Uczeń Rafaela. Giulio Romano (ok. 1492-1546) działał głównie w Mantui. gdzie świadomie wykoślawiał elementy architektury klasycznej, dając zarazem początek manieryzmowi. W Palazzo del Te przeprowadzona jest idea organicznej jedności domu z ogrodem, jak również architektury i dekoracji wnętrz. Dom samego artysty w tym samym mieście jest całkowicie odmienny, lecz równie nowatorsko rozwiązany, a katedra jego projektu jest wczesnym przykładem budowli, której głównym zamierzeniem jest efekt ogólny i „przyciągnięcie” widza do ołtarza głównego.
Baldassare Peruzzi (1481-1536). pochodzący ze Sieny, wybudował najurodziwszy z późnorenesanso-wych pałaców w Rzymie. Villa Farnesina. którą można uznać za najwybitniejszy zabytek świecki tego okresu; willa ma kształt litery U. na parterze znajdują się dwie loggie z wyśmienitymi freskami, a architektura wielkiej sali na górze stwarza iluzjonistyczne efekty perspetywiczne. W Palazzo Massimo alle Colonne z późnego okresu jego kariery skutecznie pokonane są problemy związane z nachyleniem terenu, dzięki zastosowaniu niezwykłej, wypukłej fasady. Peruzzi wybudował również pięciokątną Villa Farnese w Cap-rarola we współpracy z Antonio da Sangallo młodszym (1485-1546), z którym pracował także przy budowie bazyliki św. Piotra. Najważniejszym samodzielnym projektem Sangalla jest klasycyzujący Palazzo Farnese. najbardziej imponujący pałac rzymski z tego okresu.